Nizami Gencevi Edebiyat Enstitüsü Filoloji, Felsefe Doktoru 

 

 

Milli lider Haydar Aliyev'in 100. yıl dönümünün kutlandığı ve "millî lider Haydar Aliyev'in yılı" olarak anıldığı 2023 yılı edebiyat araştırmaları gündeminin temeli, dahi lider imajının edebiyata ve incelemeye yansımasıdır. Bu imgenin edebiyat ve tarih bağlamında Çağdaş edebiyat çalışmalarımızda da bu süreç önceki yıllarda yapılmıştı. Bağımsızlık yıllarında Nizami Gencevi Edebiyat Enstitüsü'nde milli lider imajı bilimsel zeminde irdelenmiş ve bu bağlamda münferit çalışmaların yanı sıra çeşitli toplu monografiler de yayınlanmıştır. Nizami Gencevi Edebiyat Enstitüsü'nün 1998 yılında yayınlanan "Haydar Aliyev ve Azerbaycan edebiyatı" adlı toplu monografisi geliştirilerek 2009 yılında yeniden yayınlandı ve bu geliştirilmiş baskı Devlet Ödülü'ne layık görüldü. 2018 ve 2019 yıllarında, çağdaş edebiyat araştırmaları bilimini temsil eden ana imzaların ortak çalışması sonucu ortaya çıkan "Edebiyatta Haydar Aliyev İmgesi: Tarihsel Gerçeklikten Bir İdeale" adlı iki ciltlik toplu monografi yayınlandı ve akademisyen İsa Habibbeyli'nin fikir yazarlığı ve genel yayın yönetmenliği ile hazırlanmıştır. Bu monografide çağdaş edebiyat aynasında milli lider imajı yeni imzaların kaleminde farklı açılardan incelenmiş, Haydar Aliyev imajının bağımsızlık dönemi edebiyatımızda gelişim dinamikleri izlenmiştir.

 

2023 yılı bilimsel gündeminde Nizami Gencevi Edebiyat Enstitüsü çalışanlarının imzaları özellikle Haydar Aliyev'in imajının yer aldığı haberde dikkat çekiyor. Bu yılın Mayıs ayına kadar akademisyen İsa Habibbeyli'nin "Haydar Aliyev'in Edebiyat Politikası ve Modern Devri", akademi muhabiri Tahran Alişanoğlu'nun " Anar'ın Unutulmaz görüşlerinde Haydar Aliyev", "Ulu Önder Haydar Aliyev'in Bağımsızlığı Dönemi Edebiyat Mimarlığı" "Dönemin edebiyatının mimarı olarak Haydar Aliyev Yılı"na katkı olarak bu yılın Mayıs ayına kadar basın", filoloji doktoru Elnara Akimova, "Güney Azerbaycan'da Haydar Aliyev'in siyasi faaliyeti: sevgi ve acıyla" , felsefe doktoru Aslan Salmansoy, "Haydar Aliyev ve Samad Vurgun'un Varisi", filoloji doktoru Gülnar Sama, "İstiklal yıllarında yazılan şiirlerde Haydar Aliyev'in sureti", bu makalenin yazarı "Haydar Aliyev ve Samad Vurgun'un varisi" Yunus Oğuz'un tarihî-felsefi-malumsal eseri "Tarih derstir"de milli lider Haydar Aliyev'in imajına dair yazıları yayınlandı.

Çağdaş edebiyatımızda ulusal lider Haydar Aliyev imajının gelişimi birkaç yönden kendini gösterir:

• Haydar Aliyev'in edebiyat ve kültürün hamisi oluşu

• Haydar Aliyev'in kurtarıcı imajı

•Haydar Aliyev'in lider imajı

Ulusal lider imajının bu yönleri, bağımsızlık döneminde ortaya çıkan edebi türler ve edebiyat türleri sisteminde farklı düzeylerde kendini gösterir. Bu çalışmalarda asıl yer, üstün konum şiirsel örnekler tarafından işgal edilmiştir. Zalimkhan Yakubun Nariman Hasanzade, Fikret Gocan, Musa Urudu, Vahid Aziz, Baba Veziroglu, Vagif Bahmanli, Ali Reza Halafli, Yusif Nagmekar, Vugar Ahmad, Ogtay Reza, Hanim Ismayilgizi, Elhan Zal Garahanli'nin kaleminden süzülen bu örnekler yaratıma katkı sağlıyor. Haydar Aliyev'in sanatsal ve şiirsel imajı yerini almıştır. Dramaturjide, Hidayat'ın "Buradan Bin Atlı Geçti", Agşin Babayev'in "Kurtarıcı", Adil Babayev'in "Köroğlu'nun Çamlıbel'e Dönüşü" ve İftihar Piriyev'in "Kurtuluş Destanı"nda milli lider olarak imajı açıkça görülmektedir. Haydar Aliyev'in kurtarıcı ve lider imgeleri şiir ve dramalarda ana vurgudur. Bağımsızlık dönemi anı edebiyatında Haydar Aliyev'in edebiyatın ve kültürün hamisi imajına dikkat çekilir. Hafız Paşayev'in "Bir Büyükelçinin Manifestosu", Anar'ın "Unutulmaz Buluşmalar"ı, Elçi'nin "Tarihle Yüzleşen Adam", Mevlüt Süleymanlı'nın "Kırk Yılın Yedi Buluşması", İsa Hüseynov'un "Hayatımdan Sayfalar", Vidadi Babanlı'nın "Unutmadığım Günler"i büyük önder hakkındadır, değerli edebi-tarihsel örneklerdir. Elbette Milli liderin sanatsal imajı üzerinde çalışmak, yazardan büyük sorumluluk ve yetenek gerektirir. Listelediğimiz sanatsal ve belgesel örneklerin yazarları, Haydar Aliyev olgusuyla şu ya da bu şekilde iletişim kuran ya da gençliği ve yetişkinliği büyük liderin siyasi faaliyet dönemine denk gelen yazarlardır. Bu iki yön, bu yazarlara milli bir lider imajı yaratma şansı verdi.         

          

Milli lider Haydar Aliyev'in imajı, bağımsızlık dönemimizin dramatik ve lirik edebiyatına bir ölçüde yansımıştır. Destan türündeki belgesel türleri olan anı ve denemelerde büyük önder imgesi merkezi konumda yerini almıştır. Bununla birlikte, destan türünün anlatı, roman ve anlatı türleri, ulusal lider imajının tezahürü açısından edebi gündemde zayıf bir şekilde temsil edilmektedir. Bazı nesir eserlerde Haydar Aliyev imgesinin parça parça işlenmesi, görüntünün tam olarak ortaya çıkmasına izin vermemektedir. Çağdaş nesirimizde Haydar Aliyev'in imajı çeşitli hikâyelerle temsil edilmektedir. Bu bağlamda inceleyeceğimiz ilk örnek Galib Safahat'ın "İki sahil" gazetesinin 8 Mayıs 2021 tarihli sayısında yayınlanan "Kurtarıcı" öyküsüdür. Hikayenin kahramanı Nurlan, 2020 yılının şanlı Vatanseverlik Savaşı'na katılmış bir savaşçının oğludur. Babasını seven bir çocuk, savaş sırasında tek bir hayalle yaşar - babasıyla yeniden bir araya gelmek. Her şehit haberiyle heyecanlanan okul çocuğu, derste kendini babasının yanında -en önde- hissediyor. Nurlan, babasına kavuşmanın tek yolunun Karabağ'ı düşmandan kurtarmak olduğunu bilmektedir. Derste, öğretmenin Haydar Aliyev'in resmiyle ilgili sorusu ve çocukların bu bağlamdaki tartışması, yazarın ulusal lider imajı yaratma konusundaki ilginç yaklaşımı olarak hatırlanır. Ghalib Safahat, bir okul çocuğunun saf dünyasının arka planına karşı, Haydar Aliyev'in halefi Sayın Cumhurbaşkanı İlham Aliyev örneğinde gerçekleştirilen fikirlerinin bugün hala canlı olduğu gerçeğini ustaca görselleştiriyor. Şuşa'nın özgürlüğü ve savaşın sona erdiği haberi, öğretmeninin milli liderin fikirlerinin kalıcılığından söz etmesinden etkilenen çocuğun ağlayarak Haydar Aliyev'in heykelinden Karabağ'ı düşmandan bir an önce alıp geri dönmesini istemesiyle örtüşür. Onun babası. Bir Azerbaycanlı gencin yüreğinden yükselen ve hikâyenin sonunda verilen "Var olsun Haydar baba, sözlerimi işitmiştir. “Karabağ bizimdir!", Mili lidere ve halefi olan cumhurbaşkanımıza duyulan ulusal sevgiyi, imanı ve güveni simgeler. Hikâyenin tahlilinden de anlaşılacağı üzere Haydar Aliyev'in kurtarıcı görevi çağdaş nesrimizde de devam etmektedir. Bununla birlikte, bu hikâyedeki milli liderin kurtarıcı imajı, daha önceki sanat eserlerindeki kurtarıcı imajından farklıdır. Böylece önceki sanatsal örneklerdeki kurtarıcı imgesi, Haydar Aliyev'in ikinci kez iktidara gelişini ve yaşamı boyunca modern Azerbaycan'ın kurulması yolunda attığı adımları ve eylemleri yüceltmiştir. Galib Safahat'ın "Kurtarıcı" öyküsünde, bu kurtarma görevinin ulusal liderin ölümünden sonra bile devam etmesi ve fikirlerin sonsuzluğu teması vurgulanır. Nicat Kamranoğlu'nun "Respublika" gazetesinin 18, 20, 25 Mayıs 2018 tarihlerinde yayınlanan "Hayal Gerçeği" adlı öyküsünde, arkadaşıyla Bilgah sahilinde dinlenmeye giden ve uyuyakalan kahraman gerçeklerle uyanır. 1957 Geçmişte casus olarak karşılanan kahramanlar, sert Sovyet gerçeklerinin arka planına karşı milli lider tarafından yaratılan bağımsız Azerbaycan'daki koşulların ve özgürlüğün özlemini çekiyor. Genç Haydar Aliyev ile tanışan arkadaşlar, ona tarihin sonraki dönemlerinde izleyeceği yolu ve gelecekte halkının milli lideri olacağını anlattılar. Bu sırada genç Haydar Aliyev ile seyahat ve tanışma bölümü Nijat Kamranoğlu'nun keşfidir. Yazar bu noktadan hareketle Haydar Aliyev'in hayatı ve faaliyetlerine ilişkin gerçekleri edebi metne ustaca dâhil etmekte ve kurmaca metinde gerçekçi bir ulusal lider imajı oluşturmaktadır. Yazar, arkadaşların bu anlatımıyla, büyük lider imajını yaratmanın yanı sıra, bağımsız Azerbaycan vatandaşlarının, halkının büyük sevgisini ve şükranını yansıtabilmektedir. Hikâyenin kahramanları olan arkadaşlar uyandıklarında Haydar Aliyev ile muhteşem bir karşılaşmanın yanı sıra bağımsız Azerbaycan vatandaşı olmanın sevincini ve gururunu yaşarlar.                   

Galib Şefaattin gerçekçi bir nesir örneği olan "Kurtarıcı" öyküsünün aksine, Nicat Kamranoğlu'nun "Hayal Gerçeği" fantastik bir eserdir. Haydar Aliyev'in bir kurtarıcı imajı her iki eserde de oluşturulmuş olsa da her yazar bunu farklı bir bağlamda gerçekleştirmiştir. Galib Şefaattin eserinde milli liderin kurtarıcı imajı Karabağ Vatanseverlik Savaşı bağlamında, Nijat Kamranoğlu'nun hikâyesinde ise bağımsız Azerbaycan'ın modern imajı ve gelişimi bağlamında sunulmaktadır. Galib Şefaattin, bir okul çocuğunun düşünceleri aracılığıyla büyük lidere duyulan evrensel sevgiyi ortaya koyuyor ve Nijat Kamranoğlu, bağımsız Azerbaycan'ın iki gencinin fantastik hayalini ortaya koyuyor. 

Elbette bu hikâyeler, milli liderin eksiksiz imajının modern düzyazıda yaratıldığını söylemek için sebep vermiyor. Ancak bu örnekler, "Haydar Aliyev'in nesirdeki imgesi" ifadesini kullanmayı ve bu imgenin gelecekteki konumu hakkında bazı fikirler çizmeyi mümkün kılmaktadır.